قره داغ

آشنايي با صنعت دستي ((ورني))

خاستگاه و محل توليد ورني منطقه تاريخي قره داغ مي باشد‌.

مقدمه اي در باره بوجود آورندگان ورني و معني لغوي ورني :
هنر ورني بافي نيز همانند ساير هنرها مانند قالي، گليم، گبه، جاجيم، ورني، پارچه، سوماق، پلاس، زيلو، تشك، خورجين، بغچه، كرك، تور، قنداق، چوال، جل، بته، تغار… كه همگي كلمات تركي هستند  محصول هنرمندي تركان ميباشد.

نام ورني از كلمه تركي باستاني ورنيVereni به معني اژدها گرفته شده است. اين نام امروز در لهجه هاي محلي زبان تركي به اشكال ورنهVərnə ، ورنيVərni ، وئرنيVerni ، ورنه خVərnəx ، وئرنيكVernik و … و منابع اروپائي به شكلVerné, Verneh, Verni تلفظ ميشود.

ريشه كلمه ورنيVerni ، كلمه تركي بولغاري وئرئنيVereni به معني اژدها و مار بزرگ، كوره و … است. (تركان بولغار از تركان باستان اند كه در سالهاي ۴٨٠ ميلادي، در استپهاي حوالي رود دانوب و درياي آزوف (شمال درياي سياه) و نيز دانوب سفلي و قفقاز سكونت داشته اند). در زبان پروتورك سومري نيز كلمه اي مشابه به شكل اورنوUrnu و به معني اژدها موجود است. فرم اوليه اين كلمه در تركي باستان به شكل ائويره نEvirən مشتق از ائبيره نEbirən – Ebüren و به معني اژدها، مار بزرگ، چرخ فلك، كائنات و عالم است (Ebüren—> Ewüren—> Eviren). در اينجا ما شاهد حذف حرف اولE ويا جايگزيني دو حرف E و V (مئتاتئزيس) مي باشيم (Evren—> Veren). (پديده جايگزيني حروف بويژه اگر يكي از آنها حرف “رR ” و يا “ل L” باشد حادثه اي بسيار رايج در لهجه هاي تركي است مانند تلفظ كٶرپوKörpü ، يارپاقYarpaq ، تورپاقTorpaq ، آرواتArvat ، سيرفاSırfa ، تورباTorba و …. به جاي كٶپروKöprü ، ياپراقYapraq ، توپراقTopraq ، اوراغاتUrağat ، سوفراSofra ، توبراTobra و ….). معادل كلمه ائوره ن به معني اژدها در زبان و لهجه هاي تركي چنين است: وئرVer و وئرئنيVereni (تركي بلغاري قديم)، وئرئم Verem (چوواشي قديم)، ائوره نEvren (تركي عثماني)، ائورئمEvrem (گاگاووزي). (”ن -N” آخر كلمات تركي در بسياري از موارد در تركي چوواشي و نيز زبان مجاري به “م -M” تبديل ميشود مانند كلمات اوزونUzun ، سانSan ، قارين Qarın و قالين Qalın تركي عمومي كه در چوواشي به ترتيب به وارام Vârâm، سومSum ، خيرامXıram و خوليمXulım تبديل شده اند). فرمهاي اين كلمه در ديگر زبانهاي آلتائي چنين است: در زبانهاي تونگوسي به معني مار و مار بزرگ، ايرئİre (ائوئنكي)، وئرئنWeren (اولچا)، وئWe (اوديغئ)؛ در زبانهاي ژاپني به معني مار و كرم، ووروتيWoroti (ژاپني قديم و مدرن)، اوروچيOroçi (توكيو، كاگوشيما). كلمه اوروئني Őrvényدر زبان مجاري به معني گرداب از همين ريشه است.
كلمه ائوره نEvrən از ريشه مصدر ائويرمك Evirmək به معني پيچاندن، چرخاندن، گرديدن، متطور و متكامل كردن مشتق شده است (مصدر ائومكEwmek در تركي باستان به معني در اطراف چيزي دويدن است). كلمه ويرنيخماقVırnıxmaq و يا وورنوخماقVurnuxmaq به معني پيچ و تاب خوردن، لوليدن و … در برخي از لهجه هاي تركي آزربايجان بازمانده اين مصدر باستاني تركي است. فرمهاي گوناگون اين مصدر در زبان و لهجه هاي تركي چنين اند: ائوورمك Ewürmək (تركي قديم)، ابير. Əbir (آلتائي)، آوور. Avõr- (چوواشي)، ائوير. Evir- (عثماني)، اوير. Əvir- (اويغوري)، ائگئره. Egere- (مونقولي كلاسيك)، اورٶل. Ôröl- (مجاري). كلمات ائوره نسه لEvrənsəl (جهاني)، ائوريمEvrim (تكامل)، ائورهEvrə (فاز، صفحه، مرحله تكاملي)، ائوره ن بيليم Evrənbilim (كوسمولوژي) در زبان تركي نيز از مشتقات همين ريشه اند. (در تركي معاصر معادل اژدها كلمات بوكهBükə و سازانSazan ميباشند. فرمهاي قديمي كلمه دوم، سازقانSazqan (قيپچاقي)، سازاغانSazağan (عثماني)، ساخاقانSaxaqan (كومان)، سارقانSarqan و شاراقانŞaraqan (چوواشي باستان) است. كلمه مجاري ساركاني Sárkány به معني اژدها از چوواشي باستان اخذ شده است).

كلياتي درباره ورني (Verni – Varni):
ورني نوعي گليم يك رو  يا گليم فرش نما بدون پرز است كه به سبك پود پيچي يعني گذراندن پود اصلي از تار و پيچش نخ خامه به دور نخ هاي تار شكل گرفته و نقش مي پذيرد. ورني نه فرش است و نه گليم بلكه نوعي زيرانداز يك رو است كه هم سادگي و سبكي گليم را دارد و هم ظرافت و زيبايي قالي را، ورني به دليل عدم استفاده از گره در بافت آن جزو گليم و به اعتبار طرح و نقشه و شكل ظاهري آن مشابه قالي به نظر مي آيد.

جنس ورني گاه تلفيقي از ابريشم يا پشم است و بر روي دار بصورت عمودي بدون نقشه و بصورت ذهني توسط زنان و دختران عشاير و مناطق روستايي بافته مي شود. توليد ورني بيشتر در فصل قشلاق ايل انجام مي‌شود كه عشاير فرصت كافي براي استراحت و سكونت در يك منطقه را دارند.

در گذشته عشاير منطقه قره داغ (ارسباران) پشم حاصل از دام هايشان را با دوك‌هاي معمولي مي‌ريسيدند و به روش ابتدايي رنگ ريزي مي كردند و آن را براي بافت ورني آماده مي‌ساختند.

تا دهه‌هاي اخير عشاير دشت مغان از ورني به عنوان زير انداز، رو انداز و تزيين آلاچيق ها استفاده مي‌كردند.” ظرافت و لطافت بافت طرح و نقش‌هاي متنوع و زيبايي ورني هر هنر دوستي را مجذوب خود مي‌كند. نوع بافت ورني با ابريشم ، از ظرافت و زيبايي خاصي برخوردار است و از نظر وزن سبك تر و كم حجم تر از نوع پشمي آن است و توجه گردشگران داخلي و خارجي را به خود جلب كرده است.

ورني از لحاظ صادرات به كشورهاي حاشيه خليج فارس ،كشورهاي اروپايي و آسيايي مانند ايتاليا، فرانسه و آلمان صادر مي‌شوند. ورني‌ها اصولا به رنك لاكي، سرمه اي، سفيد پيازي و آبي روشن هستند. در همه اندازه براي پشتي، پادري، قاليچه، كناره قالي خورجين، جوال و تهيه جل اسب نيز استفاده مي كنند.

از انواع ورني در آذربايجان مي‌توان به ورني قالي ،ورني كناره بزرك، ورني كناره، ورني ذرع و نيم (جفت)، ورني قاليچه و ورني پشتي اشاره كرد.

پراكندگي جغرافيايي بافت ورني:
ورني عمدتا در منطقه مغان شامل شهرستانهاي گرمي، بيله سوارمغان، پارساآباد موغان، خياو (مشگين شهر) و منطقه قره داغ توسط عشاير و برخي روستائيان منطقه بافته مي شود. خاستگاه اصلي اين صنعت منطقه عشايري آذربايجان بوده كه از آنجا به ديگر مناطق گسترش يافته است. گليم يك رو يا ورني را در جمهوري آذربايجان و شمال شرق تركيه به نام سوماك يا سومه مي گويند.

نقوش ورني

در گليم هاي ال سون نقش حيوانات و پرندگان بصورت هندسي و ساده شده ديده ميشود و اين نقوش به تصاوير حيواناتي كه روي سفالهاي پيش از تاريخ اين منطقه ديده ميشود , شباهت بسيار دارد.

نقوشي ورني ملهم از طبيعت زيستگاه زنان و دختران عشاير است. اشكال حيوانات اهلي و وحشي منطقه همچون گوزن، آهو، گرگ، بوقلمون، مرغ و خروس، سگ گله، عقاب، ببر، شتر، شير و شغال و امثال آن نقوش ساده ي ورني را تشكيل مي دهند.