قره داغ

ده ده قور قود

ستاره درخشان فرهنگ و ادب ايران و جهان

سازمان جهاني يونسكو سال ۱۹۹۹ يعني آخرين سال قرن بيستم ( هزاره دوم ) ميلادي را جهت بزرگداشت و معرفي اين اثر اصيل آذربايجان “ده ده قورقود ” نام نهاده است لكن هنوز ما اذربايجانيها در مورد اين ستاره درخشان فرهنگ و ادب اذربايجان و جهان ، بعد از گذشت نزديك به يك قرن و نيم از كشف و شناسايي آن ، چيزي نمي دانيم و بعد از اتمام سال ۱۹۹۹ هنوز در كشور ما قدمي در راستايي شناساندن و معرفي كردنش بر داشته نشده است .به همين مناسبت در اين چند سطر مطالبي در مورد ده ده قورقود پرداخته شده است.
كتاب ده ده قورقود يك شاهكار ادبي اصيل آذربايجاني است با يك مقدمه و دوازده داستان حماسي ( بوي ) ، كه در مقدمه به برسي شخصيت قورقود آتا مي پردازد و بعضي نظرات او را در مسائل اجتماعي و مذهبي و… بيان مي دارد

از ده ده قورد بيشتر بدانيم

كتاب «دده قورقود» يا «ددم قورقود» عنوان كتابي كهن و تاريخي از ادبيات تركي است و كهنترين كتاب از ادبيات آذربايجان به شمار مي رود. صورت مكتوب آن مربوط به هزاره گذشته است اما صورت شفاهي آن به قبل از ميلاد مي رسد. در واقع «دده قورقود» نام شخص نقش اول كتاب است. او عارف و حكيمي ژرف انديش و تيزبين است كه زمان در او محو شده است و فردا را در آينه دل خود مي بيند. مشكلات مردم را حل كرده اختلافات و گره ها به دست او باز مي شود. مردم به هر چه دده قورقود مي گويد ، گوش فرا داده او را امين خود مي دانند. قورقود ، شخصيتي پيغمبرگونه مانند زرتشت و لقمان حكيم دارد و همگان او را پدر قوم خود مي دانند. براي همين او را «دده قورقود» يا «آتا قورقود» خطاب مي كنند ، چنانچه مطلع كتاب چنين مي آغازد: «محمد پيغمبرين زامانينا ياخين بايات بويوندا قورقود آتا دئييلن بير كيشي وار ايدي». گويش او اوغوزي بوده به گويش كنوني آذربايجان نزديكتر است. اولين نسخه استنساخ شده از آن مربوط به سال ۴۴۶ ق. است اما بعضي داستانهاي آن مربوط به ادبيات فولكولوريك هزاره هاي گذشته آذربايجان است. اكنون سه نسخه خطي از اين كتاب موجود است. نسخه درسدن ، نسخه برلين و نسخه واتيكان. به قول ك. حسنوف سفير سابق آذربايجان در ايران: «دده قورقود ديگر متعلق به قوم خالق آن نيست بلكه به تمام بشريت تعلق دارد. دده قورقود تصويري از گذشته بشري است»

اين كتاب داراي ۱۲ داستان (بوْي) و يك مقدمه است. داستانها مربوط به سلحشوريها و دلاوريهاي ايل اوغوز است و در همه اين سلحشوريها ، اهداف خيرخواهانه داشته و مسائل انساني و ادبي رعايت مي گردد. اين داستانها حماسي است و در آن كينه و عداوت شخصي رؤيت نمي شود. اين حماسه ها براي ترويج دين و اخلاق است. در اين داستانها به وفور مي توان وطن پروري ، مهمان دوستي ، علاقه فرزند و مادر ، حرمت زنان ، دلاوريهاي زنان آذربايجان ، نفرت از دشمن ، دفاع از ناموس ، مردانگي و ساير مسائل اخلاقي را در ميان تركها ديد. متن دده قورقود هم منظوم است (۲۰۰ بيت ، ۳/۱ كتاب) و هم منثور(۳/۲ كتاب). در تمام كتاب ، تنها ۱۷۰ واژه فارسي و ۳۵۰ واژه عربي آنهم بنا به ضرورت بحثهاي ديني و ملي آورده شده است.

تا اوايل سده ۱۹ ميلادي هنوز كسي با كتابي به نام «دده قورقود» آشنا نبود. اولين بار در سال ۱۸۱۳ بود كه دانشمند توركولوگ آلماني به نام Von Diez با چاپ حكايتي از آن به نام «تپه گؤز» اين كتاب را به جهانيان معرفي نمود. اين كتاب يك قرن بعد در تركيه به همت مرحوم رفعت به چاپ رسيد(۱۹۱۶). سپس در سال ۱۹۳۶ آراسلي در آذربايجان آن را مننتشر نمود. در سال ۱۹۸۰ نيز در ايران توسط استاد محمدعلي فرزانه چاپ گرديد. پس از ديس آلماني دانشمندان بزرگي از اروپا ، شوروي سابق و تركيه تحقيقاتي در اين مورد انجام داده و كتاب دده قورقود را گسترده تر و مستحكمتر كردند. در اين دو قرن (۲۰۰۳ـ۱۸۱۳) از دانشمندان برجسته زير در دده قورقودشناسي مي توان نام برد: بارتولد ، بوراتاو ، اورخان شائيق گؤك ياي ، معلم رفعت ، جاهيد اؤز تئللي ، آراسلي ، محرم ارگين ، ايز بوداق ، عدنان ارزي ، ائتور روسسي ، محمدعلي فرزانه ، حسين محمدزاده صديق. سبك و سياق اين دانشمندان در شناساندن دده قورقود با هم متفاوت بوده است و ارزش هر كدام در جايگاه خود محفوظ است.

مرحوم حميد آراسلي در سال ۱۹۳۹ اين كتاب را منتشر نمود. كتاب او ۱۸۰ صفحه بود. او دده قورقودپژوهاني چون بارتولد و رفعت را متهم به عدم درك عمقي از دده قورقود كرد. به نظر او ، دده قورقود بسيار گسترده تر از كتاب حاضر بود و بايد قسمتهاي ديگر آن كشف مي شد. او با دست بردن در گويش نسخه اصلي آنرا متمايل به گويش تركيه اي كرد تا فهم آن راحتتر باشد. كتاب او در سال ۱۹۶۲ بدون تغيير خاصي دوباره چاپ شد.

در تركيه مرحوم پروفسور محرم ارگين با تطبيق هر سه نسخه گويش آنرا آذربايجاني دانست. او اثر بزرگي در مورد دده قورقود از خود به يادگار نهاد. او پس از تطابقت سه نسخه به اين نتيجه رسيد كه نسخه درسدن قديمي تر بوده و نسخه واتيكان بعد از آن تحرير شده است. از تحقيقات پروفسور محرم ارگين در باب دده قورقود مي توان بعنوان مستحكمترين تحقيقات در مورد حماسه هاي دده قورقود نام برد.

اورخان شائيق گؤك ياي در سال ۱۹۷۳ با انتشار تحقيق و تدقيق ۱۰۰۰ صفحه اي خود با نام «دده قورقود كيتابي» كار ديگران را تكميلتر نمود. ۱۵۲ صفحه از اين كتاب قطور به متن داستانها و۲۰۰ صفحه نيز به فهرست دقيقي از اعلام ، لغات و اصطلاحات اختصاص يافته بود. ۶۷۰ صفحه بعدي نيز مربوط بود به شرح و تفسير حماسه هاي دده قورقود.

و اما در ايران ، اين كتاب در سال ۱۳۵۸ به همت استاد محمدعلي فرزانه به زيور طبع آراسته شد. پيشتر آقاي دكتر محمدزاده صديق نيز اين كتاب را در سال ۱۳۴۷ در يك كار تحقيقي يكبار در هفته نامه هنر و اجتماع و در سال ۱۳۴۹ در ماهنامه ادبي وحيد و سپس در سال ۱۳۵۵ در كتاب هفت مقاله پيرامون ادبيات و فولكولور آذربايجان در سال ۱۳۶۱ نيز در فصلنامه يئني يول طي تحقيقات ارزنده دانشگاهي تحليل و معرفي كردند. در ادامه اين كارها ، تحقيقات زيادي از طرف صاحبنظران صورت گرفت كه مي توان از منظوم كردن داستانهاي دده قورقود توسط شاعر شهير آذربايجان مرحوم سهند ياد كرد كه قسمتهائي از آن تحت عنوان «سازيمين سؤزو» منتشر گرديد.

نسخه هاي بازنويسي شده و كتابهاي منتشره بعد از سال ۴۴۶ ق. خالي از اعمال سليقه نبوده و گاهي حتي گويش آن نيز طبق سليقه تغيير كرده است كه اين كار براي تفهيم متن اين اثر كهن بوده است. براي نمونه در متن اصلي كتاب از «قسطنطنيه» نام برده مي شود حال آنكه در كتاب آراسلي اين شهر به «استانبول» تغيير داده مي شود. در واقع اينگونه كتابها نمي تواند به نام «دده قورقود» ثبت شود بلكه تحقيق و تدقيق و تشريحي در باب دده قورقود بوده است. آخرين اثر پژوهشي ارزنده و جاودان كه در اين مورد به رشته تحرير درآمده است ، كتاب «دده قورقود بويلاري» اثر جناب گونئيلي است. هرگز جناب گونئيلي ادعا نمي كند كه كتابشان همان دده قورقود اصلي است بلكه ايشان با مهارت و تبحر بالا توانسته اند داستانهاي آنرا به رشته نظم درآورداند. اينگونه كارهاي تحقيقي و علمي در مورد آثار فراواني انجام شده است ولي عده اي عمداً يا جهلاً با مغلطه و سفسطه سعي در جعلي بودن يا جديد بودن اين اثر كهن ادبيات آذربايجان دارند و با يك مراجعه سطحي به كتابهائي مانند كتاب آراسلي چنين وانمود مي كنند كه كلمات و اسامي مورد استفاده در اين كتابها متعلق به سده هاي اخير است و دده قورقود نمي تواند كهن باشد. دليل خود را هم وجود كلمات و اعلام جديد مانند سايبان ، استانبول و غيره در كتابهائي چون كتاب مرحوم آراسلي مي داند. بعيد است كارشناسان فرق بين نسخه اصلي و شرح و ترجمه و معاصر كردن را ندانند. اين نظريات صرفاً براي تحريف تاريخ درخشان تركان است كمااينكه در ادامه جمله «كتاب دده قورقود علي لسان طايفه اوغوزان» و انتساب دده قورقود به تاريخ و ادبيات آذربايجان را به دلايل مضحك رد مي كنند.

اثر ارزنده جديد در باب دده قورقود متعلق به جناب آقاي عزيز محسني است كه پيشتر با قلم ايشان آشنا بوديم. كار ايشان نوعي تدوين است. در ادبيات آذربايجان هنوز جاي اين مقوله پر نشده است. تدوين قارا مجموعه بدست دكتر محمدزاده صديق را مي توان اولين تدوين در آثار كهن آذربايجان ناميد. در ادامه نيز آقاي مهندس محمدصادق نائبي با تصحيح مجدد رسالات قارا مجموعه و نيز ترجمه فارسي رسالات ، گنجينه اي از لغات اصيل و ناب تركي را شكافته و به بحث اتيمولوژي پرداختند. اين تدوين بي نظير پس از نشر بخاطر آگاه نبودن عده اي از روش تدوين ، مورد اهانت و تنگ نظري قرار گرفت. اين گروه از افراد انتساب قارا مجموعه به شيخ صفي و نگارش رسالات توسط مريدان شيخ را تناقض مي دانستند. در اثر ارزشمند جناب آقاي محسني نيز بحثهائي متنوع مربوط به دده قورقود در يك جا گردآوري شده است. نبايد آقاي محسني متهم به جعل دده قورقود شود. تدوين و تحقيق ايشان در ادبيات آذربايجان ماندگار خواهد بود.

ايشان كتاب خود را در ۹ باب و مجموعاً در پنج بحث تدوين نموده اند. فصل اول با نام «دده قورقود دونياسي» مربوط است به قسمتي از كتاب «دونيا بير پنجره دير» اثر نويسنده نامي جمهوري آذربايجان «آنار». آقاي محسني الفباي آنرا به الفباي عرب برگردانده و ۶۰% از كتاب خود را بدان اختصاص داده اند. آنار با قلم شيواي خود ، بحثي علمي در مورد تاريخ كتابت ، صورت شفاهي ، گويش آن ، نسخه هاي آن و نيز داستانهاي آن انجام داده اند.

دو بحث بعدي مربوط به متن اصلي دو داستان از دده قورقود بنامهاي «تپه گؤز» و «دلي دومرول» همراه با متون بازنويسي شده به شيوه معاصر تركي آذري است. اينگونه كار تطبيقي قبلاً در مورد رسالات قارا مجموعه نيز مشاهده شده است . متن اصلي اين دو داستان و معاصر كردن آنها توسط ف. زينالوف و ص. عليزاده صورت گرفته و قبلاً در باكو چاپ شده است و آقاي محسني الفباي آنها را به عربي برگردانده اند. در واقع در اين دو داستان با حفظ امانت هم متن اصلي آورده شده و هم داستانها را به بيان امروزين آورده اند. شايد اگر كار مرحوم آراسلي و حتي نسخه نويسان اصلي چنين مي بود ، اكنون بهانه تراشي نمي كردند كه مثلاً داستانها و واژگان مورد استفاده در دده قورقود متعلق به سده هاي اخير است.

اي كاش آقاي محسني در كنار اين كار ارزنده خود ، در انتهاي كتاب فهرستي از اعلام و لغات دشوار را نيز مي آوردند تا به درياي لغات تركي آذري افزوده گردد. اتيمولوژي اين لغات و رسيدن به كنه لغات آذري از اهميت زيادي برخوردار است.كتاب دده قورقود درياي بيكراني از لغات و اصطلاحات تركي آذربايجاني است و لازم است كتابي مستقل مانند كتاب «قارا مجموعه از منظر واژه شناسي» كار تحقيقي و ارزنده آقاي نائبي در اين باب نوشته شود.

آقاي محسني در ادامه تدوين خود در يك كار پسنديده و ستودني تمام داستانهاي ۱۲ گانه دده قورقود را بصورت مختصر و مفيد مدون نموده اند. ايشان ضمن درك كامل از داستانهاي دده قورقود ، ۱۲ داستان را در ۳۶ صفحه تلخيص و تشريح كرده اند بعبارتي هر كس كه فرصت مطالعه داستانهاي دده قورقود را ندارد ، مي تواند خلاصه هر داستان و شرح آنرا بطور متوسط در ۳ صفحه متوجه شود. مطالعه اين كتاب بالاخص اين قسمت به همه علاقمندان ادبيات آذربايجان پيشنهاد مي شود.

دو صفحه مقدمه كتاب لغات الترك كاشغري با ترجمه دكتر دبيرسياقي زينت بخش انتهاي اين تدوين است. البته اين بحث ربطي به بحث نخستين ندارد اما بهرحال فراموش نمي كنيم كه اين كتاب «تدوين» است. نزديك به هزار سال پيش ، شيخ محمود كاشغري كه از تركان خراسان بود براي آموختن زبان تركي به اعراب ، لغتنامه اي نوشت كه تركي _ عربي بود و لغات تركي را با شرح و معادلسازي عربي به اعراب مي آموخت. قسمت عربي اين كتاب در سال ۱۳۷۵ توسط آقاي دبيرسياقي به فارسي برگردانده شد و در واقع لغتنامه اي تركي _ فارسي شد اما بخاطر ناآشنائي مترجم با آواها و لغات تركي ، نگارش لغات تركي و گاهي شرح آنها مشكلاتي براي خواننده ايجاد كرد .