قره داغ

ارسباران با وسعت ۸۰۶۵۴ هكتار در شمال شرق استان آذربايجان شرقي، جنوب رودخانه مرزي ارس و در ۶۰ كيلومتري شمال شهرستان اهر و غرب شهرستان كليبر در مرز جمهوري آذربايجان و جمهوري ارمنستان واقع است.

ارسباران منطقه اي است كوهستاني و مرتفع كه ارتفاع آن از ۲۵۶ متر تا ۲۸۹۶ متر از سطح دريا متغير است و از نظر جغرافيايي بخشي از كوه هاي قفقاز را شامل مي شود. ارتفاعات اين منطقه ادامه رشته كوه هاي قفقاز است كه توسط رودخانه ارس از يكديگر جدا شده اند. سايگرام داغي مهمترين رشته كوه هاي منطقه به شمار مي رود كه در سرتاسر ضلع جنوبي منطقه كشيده شده است. از ديگر قلل مهم موجود در منطقه مي توان توپخانه، قندرانباشي، آغداش، جنگ داغي و قارنلار را نام برد.

همچنين دره هاي مهم و بزرگي در منطقه وجود دارد كه دره كلن، دره بزرگ آنزا، دره تاتار، قرانليق دره و بنفشه دره سي از آن جمله اند.

بلندترين نقطه در منطقه «كشيش قلبيسي» ناميده مي شود كه در ارتفاعات سايگرام داغ قرار داشته و پست ترين نقطه با ارتفاع ۲۵۶ متر در قسمت شمالي و حاشيه رودخانه ارس واقع شده است.

ارسباران از نقطه نظر اكولوژيكي، ساختارهاي اجتماعي، سياسي، اقتصادي و تاريخي، منطقه اي منحصربفرد در كشور به شمار مي آيد و از نظر ويژگي هاي طبيعي، اقليمي، اقتصادي و انساني، ايلات و عشاير، فرهنگ و سنن قومي و ملي و مذهبي از ديگر مناطق آذربايجان شرقي متمايز است. ارسباران به دليل سوابق تاريخي كهن و شيوه هاي زيستي ايلاتي ارزش بسياري دارد.

آثار قديمي مانند سنگ نبشته هايي با خط ميخي، قلاع نظامي استراتژيك و مهمي چون آقچه قلعه سي و قلعه جمهور (بابك) و پل هاي باستاني متعدد برروي ارس مويد جاذبه هاي تاريخي منطقه ارسباران است.

ارسباران كانون تجمع زيبايي، شكوه و عظمت طبيعت، قدمت تاريخي، تنوع فرم هاي بيولوژيك نباتي و جانوري و ديگر مؤلفه هايي است كه هركدام به تنهايي مي تواند هر منطقه را ممتاز و نامي سازد.

منطقه ارسباران به دليل برخورداري از چشم اندازهاي بكر و منحصربفرد طبيعي و وجود زيستگاه يكي از نادرترين پرندگان دنيا به نام سياه خروس و غناي سرشار گياهي و جانوري در سال ۱۳۵۵ از سوي يونسكو به عنوان ذخيره گاه زيستكره در فهرست مناطق با ارزش طبيعي جهان به ثبت رسيد و در رديف يكي از ۹ ذخيره گاه زيستكره در فهرست مناطق با ارزش طبيعي جهان جاي گرفت.

بررسي ها نشان مي دهد كه ۱/۷۹ درصد از سطح اين ناحيه را تيپ كوه ها تشكيل مي دهند و وسعت اراضي تپه ماهور نيز به ۱۴ درصد مي رسد. بقيه وسعت منطقه را فلات ها و تراس هاي فوقاني (۸/۳ درصد) و دشت هاي واريزه اي، آبرفتي و سيلابي تشكيل مي دهند.

مهمترين ارتفاعات منطقه ارسباران شامل قيزقلعه سي، هشت سر، دوزكند، سرپه دره، قازان داغي، بيگز، قره داغ، ذينگالو، قره موت، شيور داغي، قاباخ تپه، صيدلر، كسبه، زكي داغ، چول داغ، دربند داغي، سربرادران، مشك عنبر، گاميش آباد، قزل داغ، بوغدا داغي، گوره درق، زيدر و كيامكي داغ است كه منشاء شكل گيري رودخانه هاي دائمي و فصلي متعددي مانند اهر چاي، الهرد چاي، گشايش چاي، جاجان چاي، گويجه پل چاي، حاجيلر چاي، مردانقم چاي، ايلگنه چاي، كليبر چاي، خمارلو چاي، سلين چاي، اشتبين چاي و لكان چاي هستند.

ناحيه ارسباران را دو آبراهه اي اصلي زهكشي مي كنند كه يكي ارس در شمال منطقه و ديگري دره رود در مرز شرقي ناحيه است. دره رود نيز خود پس از دريافت اهر چاي و طي مسيري طولاني از جنوب به شمال در نزديكي اصلاندوز به ارس پيوند مي خورد.

حداقل ارتفاع حوزه ارسباران شمالي از سطح دريا ۱۳۰ متر و حداكثر آن ۳۴۱۴ متر است.

● اقليم آب و هوا

تركيب سامانه هاي بارندگي و درجه حرارت در سراسر منطقه به گونه اي متعادل اقليم متفاوتي از آب و هواي خشك و سرد در حاشيه رود ارس تا آب و هواي بسيار مرطوب در مناطق ييلاقي رشته كوه هاي جنوب منطقه را به وجود آورده و بهترين نقاط داخل منطقه را چشم اندازهايي با آب و هواي معتدل تشكيل مي دهد.

ماه هاي تير و دي به ترتيب گرمترين و سردترين ماه هاي سال بوده و در حالي كه در نواحي كوهستاني يخبندان و سرما حتي تا ماه هاي مرداد و شهريور نيز ادامه مي يابد.

در كناره رود ارس ماه هاي فروردين تا شهريور غالباً بدون خطر يخبندان است. بدين ترتيب اين منطقه تحت تأثير دو نوع اقليم خزري از جانب شمال شرق و اقليم مديترانه اي از جانب جنوب موقعيت اقليمي ويژه و منحصربفردي دارد. بيشترين ميزان بارندگي تا حدود ۶۳۰ ميلي متر در سال مربوط به حاشيه رود ارس است. در همين مناطق ميانگين سالانه تغييرات دما به ترتيب حدود ۱۷ـ۲ درجه سانتيگراد است. در مجموع در يك زمان از سال مي توان حداقل پنج ناحيه متمايز اقليمي را در سطح منطقه تشخيص داد.

با حركت از سمت شمال به جنوب به ازاي افزايش ارتفاع به ميزان ۱۰۰ متر، ۶/۰ درجه سانتيگراد از دماي هوا كاسته مي شود.

ارسباران را با توجه به رطوبت مطبوع، ابرهاي سرگردان، هواي مه آلود و تغييرات دائمي شرايط جوي حقيقتاً مي توان يكي از زيباترين و معتدلترين نقاط ايران دانست.

● ارزش هاي تاريخي و فرهنگي

وجود آثار و بناهاي با ارزش تاريخي از جمله قلعه بابك با دژ تاريخي جمهور، قلعه و دژ معروف طومانيانس و كليساها و گورستان ها و آسياب هاي سنگي از ظرفيت هاي قابل توجه تاريخي منطقه براي جذب گردشگران و علاقه مندان به شمار مي آيد.

برفراز قلعه سنگي جمهور در ۷ كيلومتري جنوب غرب كليبر قلعه باشكوهي چونان عقابي كهنسال مسلط برمنطقه آرميده است.

● رويشگاه هاي ارسباران

از ديگر زيبايي هاي مسحوركننده ارسباران تغيير دائمي چشم اندازها و جايگزيني مناسب و متناوب چشم اندازهاي مرتعي و جنگلي در سراسر سطح منطقه است.

با حركت از حاشيه رود ارس به طرف ارتفاعات جنوبي منطقه تنوع بزرگ و شگفت آور گونه هاي گياهي سرتاسر منطقه را زير پوشش قرار مي دهد.

گونه هاي علفي و درختچه اي، جنگل هاي خزان كننده مناطق مرتفع، بيشه زارهاي خزان كننده هيركاني به همراه گونه هاي مختلف خزان دار و سوزني برگ، علفزارهاي استپي و مراتع ييلاقي گونه هاي گياهي غالب منطقه به شمار مي روند كه همراه با گونه هاي اشكوب هاي زيرين و درختان مثمري وحشي در تمام نقاط سرزمين گسترش يافته اند در اين ميان جنگل هاي بلوط و ممرز به همراه گونه هايي چون كيكم، سماق، زرشك، گيلاس وحشي، تمشك، سيب و گلابي وحشي و نسترن، معرف مناطق جنگلي متراكم با اقليم مرغوب و باراني و تيپ هاي مختلفي از گياهان بوته اي و گونه هاي متنوع گراس ها و نباتات علوفه اي معرف مناطق نيمه خشك ـ استپي و كمربندهاي ييلاقي است.

بلوط، ممرز، سرخدار و ارس گونه هاي با ارزش و منحصر بفرد منطقه محسوب مي شود و درخت زغال اخته به عنوان گياه شاخص منطقه به همراه گيلاس وحشي و سرخدار از گياهان مهم مناطق مرطوب مديترانه اي هستند كه نفوذ گسترده آنها در اين منطقه قرابت اين ناحيه را با جنگل هاي اروپاي شرقي بيشتر نشان مي دهد. وجود و گسترش بيش از ۱۰۰۰ گونه گياهي از جمله چمنزارهاي آلپي، علفزارهاي استپي پوشش هاي خشك و بالشتكي، درختان و درختچه هاي پراكنده تا جنگل هاي انبوه نشانگر تنوع و ارزش هاي سرشار اين منطقه است.

از نظر جغرافياي گياهي، ارسباران در عمده ترين تقسيم بندي مناطق رويشي ايران، به اتفاق جنگل هاي خزري جزو مناطق هيركاني قرار مي گيرد. ولي برخي به علت ويژگي هاي فلورستيك ارسباران، آن را منطقه رويشي مستقلي به شمار مي آورند و يكي از نواحي پنجگانه رويشي ايران به نام منطقه ارسباران مي دانند.

پوشش گياهي ارسباران نسبت به كمربندهاي ارتفاعي و ميزان بارندگي، سيماي متفاوتي دارد. در ارتفاعات بالاتر از سرحد رويش جوامع جنگلي، نوع مرغزارهاي آلپي گسترده است كه با درختچه هاي پراكنده توام بوده و به تدريج به استپ هاي نيمه خشك تغيير سيما مي دهد. از نظر پوشش گياهي منطقه از يك سو تحت تأثير عناصر مديترانه اي غربي و از سوي ديگر تحت اثر عناصر گياهي قفقاز است. از جانب شرق نيز وابستگي محدودي با جنگل هاي هيركاني دارد و در بخش هايي نيز شباهت منطقه خشك مركزي پيدا مي كند. جنگل هاي ارسباران انبوه ترين پوشش جنگلي در استان آذربايجان شرقي است.

هرچند كه مناطق زيادي از ارسباران امروزي جنگل هاي خود را از دست داده اند، ليكن اين ناحيه يادآور پوشش هاي انبوه و بي مانندي از درختان متنوع است.

به طور كلي پوشش گياهي در منطقه بسيار متنوع است و بيش از ۱۰۰۰ گونه فقط در منطقه حفاظت شده شناسايي شده اند كه ۵۵ گونه آن براي نخستين بار از ايران گزارش شده است.

براساس بررسي هاي به عمل آمده جنگل هاي ارسباران در قالب ۱۴۴ تيپ جنگلي در نواحي ارسباران شمالي و اهر چاي عليا طبقه بندي شده اند.